«بحار الأنوار الجامعة لدُرر اخبار الائمة الاطهار» یا به اختصار «بِحارُالأنوار»، بزرگترین منبع حدیث در تشیع به زبان عربی به تألیف علامه مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ هجری) است. موضوع این کتاب بیشتر موضوعات غیرفقهی است. بحارالانوار از عمده‌ترین و گسترده‌ترین دایرة‌المعارف بزرگ حدیث شیعه است که روایات کتب حدیث را با باب‌بندی و نظم نسبتا کاملی با استفاده از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر، کلام، تاریخ، اخلاق و... استفاده کرده است.

علامه مجلسی برای جمع‌آوری مطالب این کتاب به دلیل امکانات فراوانی که در اختیار داشته، بهترین و معتبرترین نسخه‌های موجود از هر کتاب را به دست آورده است. او در نقل مطالب، بسیار دقیق عمل کرده و امانت در نقل و شیوه نقل مطالب را دقیقاً رعایت کرده است. در مجموع بحارالانوار کتابخانه‌ای جامع از کتب و تالیفات معتبر شیعی است که مطالب آن با نظم منطقی در کنار هم چیده شده است. در این کتاب مطالب تکراری نیز حذف شده و تنها آدرس موارد مشابه ذکر شده است.

انگیزه نگارش کتاب بحارالانوار

مرحوم مجلسی پس از آموختن کتاب‌های روایی مشهور به دنبال منابع و مراجع دورافتاده‌ای رفت که به خاطر بی‌اعتنایی مجهور مانده بودند و سال‌های سال کسی سراغ آن‌هانرفته بود. علامه عده‌ای را برای یافتن این کتاب‌ها به شهرها و کشورهای مختلف اسلامی فرستاد و با همت و پشتکار، مقدار زیادی از این کتاب‌ها را پیدا کرد. او پس از مطالعه این منابع مهم و پی بردن به ارزش آن‌ها نهایت سعی خود را برای نسخه‌برداری و تکثیر این کتاب‌ها به کار برد. به همین دلیل است که الان نسخه‌های خطی فراوانی از کتاب‌های مختلف اسلامی از قرن 11 و 12 هجری در دسترس است.

مشکل مهمی که علامه در این کتاب‌ها متوجه آن شد، تنوع فراوان عناوین و تنوع موضوعات آن‌ها بود؛ به طوری که گاهی یافتن مطلب و موضوع دلخواه در آن‌ها کاری بسیار مشکل و خسته‌کننده می‌شد. از طرفی نگران آن بود که پس از چند سال یا چند دهه دوباره این کتاب‌ها مهجور شوند و زحمات او و معاصران‌اش بی‌نتیجه بماند. به همین خاطر علامه مجلسی کمر همت بست تا «بحارالانوار» را تالیف کند و این میراث و گنجینه عظیم را برای همیشه جاودان سازد.

از طرفی علامه همه چیز را در روایات و سنت نبوی و علوی می‌دید، لذا با آن‌که در علوم مختلف قدم برداشت و راه‌های گوناگون علمی را سپری کرد دوباره به سراغ اهل بیت علیهم السلام و سخنان آنان آمد. او خود در مقدمه بحار چنین می‌گوید:

«من در آغاز جوانی بر دانش‌آموزی در انواع علوم حریص بودم و مدتی از عمر خویش را در استفاده از این دانش‌ها سپری کردم، ولی پس از اندیشه در ثمرات این علوم و تامل در علم سودمند برای آخرت دریافتم که زلال علم تنها از سرچشمه وحی و روایات اهل بیت علیهم‌السلام به دست می‌آید...»

شیوه بیان بحارالانوار

کتاب بحارالانوار با توجه به موضوعات مختلف به کتاب‌های متعدد تقسیم شده است که هر کتاب خودش دارای باب‌های کلی است و در زیرمجموعه هر باب کلی، باب‌های جزئی قرار دارد. بعضی از باب‌های جزئی هم دارای فصل‌هایی است که زیرمجموعه آن‌ها هستند. شیوه چینش مطالب در بحارالانوار بسیار متاثر از کتاب کافی است؛ البته تفاوت‌هایی هم در این بین دیده می‌شود.

در هر موضوع ابتدا آیات قرآن مرتبط با آن موضوع آمده است. در صورت لزوم، توضیح و تفسیری هم برای آیات بیان شده که بیشتر استفاده علامه از تفسیر «مجمع البیان» طبرسی و «مفاتیح الغیب» فخر رازی است. پس از آن روایات هر باب به تفصیل با ذکر سند کامل و مآخذ نقل آمده است.

علامه مجلسی تالیف این کتاب 26 جلدی را در سال 1070 هجری شروع و در سال 1103 به پایان رساند. البته مجلدات بحار به ترتیب تالیف نشده و کاملاً متفرق آماده شدند؛ مثلاً در سال 1077 هجری جلد دوم بحار تمام شد و پس از آن جلد پنجم و سپس یازدهم آماده شد. آخرین مجلد بحارالانوار جلد چهاردهم آن بود که در سال 1103 هجری کامل شد. متاسفانه علامه مجلسی فرصت پاکنویس قسمت دوم جلد 15 تا پایان کتاب را پیدا نکرد.

در مجموع تألیف این کتاب بیش از سی سال طول کشیده است.

کتاب بحارالانوار در 110 جلد با مقدمه‌های مرحوم آیت‌الله ربانی شیرازی و پاورقی‌های مرحوم علامه طباطبایی منتشر شده است.

ترجمه بحارالانوار

پیرامون این اثر ارزشمند اقدامات فراوانی صورت گرفته که شامل تلخیص‌های متنوع، معجم‌های گوناگون و به شکل‌های مختلف و مستدرکات و ترجمه‌های فراوان است که در ادامه به نمونه‌ای از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

ترجمه‌ای توسط یکی از علمای هندوستان برای شاهزاده سلطان محمد بلند اختر

ترجمه‌ای با نام «عین الیقین» از حاج شیخ محمد تقی آقا نجفی اصفهانی، متوفای 1332 هجری

«کشف الأسرار» از سید اسماعیل موسوی زنجانی

«بنادر البحار»، که ترجمه و تلخیص بحارالانوار است از سید علی نقی فیض‌الاسلام متوفای 1406 هجری (مترجم نهج البلاغه و صحیفه سجادیه)

ترجمه برخی قسمت‌های بحار مانند توحید مفضل توسط خود علامه

لازم به یادآوری است مهم‌ترین و معروف‌ترین اثری که تاکنون پیرامون بحارالأنوار تالیف شده کتاب ارزشمند «سفینة البحار» است که توسط محدث کبیر حاج شیخ عباس قمی (متوفای 1359 هجری) تدوین شده است

چاپ بحارالانوار

کتاب بحارالأنوار اولین بار در 25 جلد رحلی منتشر شد؛ این چاپ سنگی معروف به کمپانی است.

چاپ دیگر این کتاب توسط دارالکتب الاسلامیه در 110 جلد تهیه شده است. از این چاپ به دفعات مکرر افست شده و چاپ موجود در بازار همین نسخه است

در یک چاپ از موسسه آل‌البیت علیهم‌السلام که افست همان چاپ اسلامیه است فهرست‌های بحار که جلد 54 تا 56 بوده به آخر کتاب منتقل شده، بنابراین شماره مجلدات از 54 به بعد با چاپ اسلامیه متفاوت شده است

منبع: سایت ستاره